Zachowek – nie tylko dla pominiętych w testamencie

Uwagi wstępne - czy instytucja zachowku jest potrzebna?

Ostatnio spotkałem się z opiniami, iż instytucja zachowku powinna zostać zlikwidowana. Zwolennicy tego poglądu argumentują, iż każdy powinien mieć prawo do nieskrępowanego obrotu rzeczami, których sam „dorobił się” w ciągu całego życia. Jestem innego zdania. A każda kolejna sprawa spadkowa z zachowkiem w tle tylko utwierdza mnie w przekonaniu, że instytucja ta jest szczególnie potrzebna.

Pierwsze wzmianki o uregulowanym przez prawo minimalnym udziale spadkobierców w spadku po zmarłym sięgają Starożytnego Rzymu. Instytucja ta pełniła funkcję zabezpieczającą, miała umożliwić byt najbliższym zmarłego, gwarantując jednocześnie możliwość teoretycznie nieskrępowanego rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci.

Wynikająca z prawa rzymskiego funkcja zachowku nie zmieniła się właściwie do dzisiaj. Jak bardzo pokrzywdzony czuje się potencjalny spadkobierca, który po śmierci osoby bliskiej dowiaduje się, że zmarły za życia rozporządził całym swoim majątkiem albo pominął go w testamencie, wie tylko osoba, która znalazła się w takiej sytuacji. Pomijam oczywiście - wcale nie rzadkie przypadki - gdy taki potencjalny spadkobierca swoją postawą i zachowaniem wobec zmarłego spowodował taką decyzję spadkodawcy lub nawet został wydziedziczony.

Krąg uprawnionych:

Krąg osób uprawnionych do zachowku, jego wysokość oraz ogólne warunki do jego żądania określa art. 991 Kodeksu cywilnego:

§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Pominięcie w testamencie / wydziedziczenie:

Z zachowkiem mamy do czynienia najczęściej, gdy spadkobierca ustawowy został pominięty w testamencie. Taka sytuacja jest z punktu widzenia prawnego najprostsza, o ile oczywiście testament pozostaje ważny. W tym miejscu zasygnalizuję jedynie, że jeżeli mają Państwo wątpliwości co do świadomości i swobody testowania spadkodawcy, zanim skierują Państwo powództwo o zachowek, należy odpowiednio pokierować sprawą o stwierdzenie nabycia spadku w celu ustalenia ważności testamentu. Kwestia ta, jako bardzo złożona, zostanie opisana w kolejnym wpisie na Blogu jeszcze w lipcu.

Rozporządzenie majątkiem za życia w drodze darowizn:

Osoba uprawniona może również żądać zachowku, jeżeli spadkodawca rozporządził całym majątkiem lub jego znaczną częścią za życia, darując je na rzecz innych spadkobierców ustawowych lub osób trzecich. Zatem uprawnienie do zachowku może powstać, nawet jeżeli spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu. Co więcej zachowek może przysługiwać nawet wówczas gdy wydawałoby się, że zmarły nie pozostawił żadnego majątku, a wszystkim co miał rozporządził już za życia np. w drodze darowizny. Kwestia ta jest jednak nieco bardziej skomplikowana.

Darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia są – pod pewnymi warunkami, o których niżej - doliczane do masy spadkowej, która z kolei stanowi podstawę obliczenia udziału spadkowego uprawnionego, a następnie kwoty należnego zachowku (art. 993 k.c.).

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do masy spadkowej:

1) drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych;

2) dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku;¹

3) przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (chyba, że darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego);

4) przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

W świetle art. 1000 § 1 k.c. jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny², może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku³, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny (art. 1000 § 3 k.c.).

Podsumowanie:

Uproszczając - zobowiązanym do zapłaty zachowku będzie ta osoba, która otrzymała od spadkodawcy przysporzenie, uwzględniając kolejność: spadkobierca - zapisobierca windykacyjny - obdarowany.

Zasadą jest też, że odpowiedzialność do zapłaty zachowku ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej własny zachowek (art. 999 k.c., art. 999 ¹ k.c., art. 1000 § 2 k.c.).

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawniają się z upływem lat pięciu od - odpowiednio - ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku.

Niniejszy wpis stanowi tylko zasygnalizowanie najważniejszych kwestii związanych z zachowkiem. Jest w nim wiele terminów prawniczych, co przyznaję, może wymagać dodatkowego komentarza. Proszę jednocześnie pamiętać, że każda sytuacja ma charakter indywidualny, dlatego jeżeli mają Państwo dodatkowe pytania związane z opisanym zagadnieniem, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią Adwokacką Tomasz Waszkiewicz w Białymstoku.

 adwokat Tomasz Waszkiewicz